Kamus-ı Muhit - عشر maddesi

عُشَرٌ [ʹuşer] (صُرَدٌ [ṡurad] vezninde) Bir nevʹ şecerdir ki şecer-i غَضَا [ġaḋâ] gibi âteş-nâk olmakla ondan düzülen çakmak, مَرْخٌ [merḣ] ve عَفَارٌ [ʹafâr] gibi sâ΄ir ağaçlar çakmaklarından ecved ve bihter olur ve berg ve şâhlarından yastıklara haşv ederler ve çiçeklerinden ve dallarından سُكَّرُ الْعُشَرِ [sukkeru’l-ʹuşer] dedikleri maʹrûf nesne zuhûr eder ki taʹmında nevʹan merâret vardır. Şecer-i mezbûr Hind ve Yemen ve Ḩicâz’da nâbit olur. Hindîler ona âg derler. Onda münʹakid olan rutûbete ki toz pârelerine şebîh olur, Türkîde tığala derler, kesîrü’d-devâ΄ bir nesnedir.

اَلْعُشْرُ [el-ʹuşr] (ʹayn’ın zammıyla) Bu dahi ʹadedin onda birine denir; yukâlu: أَخَذَ الْعَاشِرُ عُشْرَ أَمْوَالِهِ وَهُوَ جُزْءٌ مِنْ عَشَرَةٍ Cemʹi عُشُورٌ [ʹuşûr] ve أَعْشَارٌ [aʹşâr] gelir. Ve

عُشْرٌ [ʹuşr] Nâkalara denir ki memelerinde süt bir hoşça birikmeksizin azca azca idrâr ederler olalar. Bunda gûyâ ki عَاشِرَةٌ [ʹâşiret]in cemʹidir; yukâlu: نُوقٌ عُشْرٌ إِذَا صَارَتْ تُنْزِلُ الدِّرَّةَ الْقَلِيلَةَ مِنْ غَيْرِ أَنْ تَجْتَمِعَ

اَلْعِشْرُ [el-ʹişr] (ʹayn’ın kesriyle) Deve kısmı su içtiği günün onuncu günü su içmek için suya gelmeğe denir yâhûd dokuzuncu günü gelmesine denir ki deveyi sekiz gün dokuz gece sudan alıkoyup dokuzuncu günü suya getirirler. Pes içtiği günden hisâbla yine onuncusu olur. Ve

عِشْرٌ [ʹişr] Onuncu yâhûd dokuzuncu günü suya gelmeğe ıtlâk olunduğu için ʹaded-i maʹhûda yaʹnî yirmi ʹadede tesniye bünyesiyle عَشْرَيْنِ [ʹaşreyn] ıtlâk eylemeyip belki ʹalâ-kile’t-takdîreyn iki dokuzdan hâsıl olan on sekize عَشْرَانِ [ʹaşrân] iʹtibâr ve üçüncü suya gelmek müddeti ki ikinciye zamm ile yirmi altı olacaktır, ondan on dokuzu ve yirmiyi ki ʹaded-i mezkûrun baʹzıları olacaktır. عَشْرٌ [ʹaşr] tamâm iʹtibârıyla üç عَشْرٌ [ʹaşr] ʹadd edip mecmûʹuna cemʹ sîgasıyla عِشْرِينَ [ʹişrîn] ıtlâk eylediler. Niteki ﴿اَلْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ﴾ âyet-i kerîmesinde şehrin bir mikdâr gününe ki on gün olacaktır, شَهْرٌ [şehr] ıtlâk olunmuştur. Pes işbu kavl-i sânîye göre yirmi ʹadede mevzûʹ olan عِشْرِينَ [ʹişrîn] lafzı müfred olmayıp belki devenin dokuz günde bir suya gelmesinin ismi olan عِشْرٌ [ʹişr] lafzından me΄hûz olmakla ʹaded-i mezbûr ondan ferʹ ve mukayyedi mutlakta istiʹmâl kabîlinden olur.

Vankulu Lugatı - عشر maddesi

اَلْعُشَرُ [el-ʹuşer] (ʹayn’ın zammı ve şîn’in fethiyle) ve

اَلْعُشَرَاتُ [el-ʹuşerât] (ʹayn’ın kezâlik zammı ve şîn’in fethiyle) Bunların ikisi dahi cemʹdir, zikr olunan ağaçlar maʹnâsına. Ve

عُشَرُ [ʹuşer] Ayın gecelerinden üç gecesine ıtlâk olunur ki onlar تُسَعُ [tusaʹ]dan sonra vâkiʹ olan gecelerdir. Ve Ebû ʹUbeyde تُسَعُ [tusaʹ]i ve عُشَرُ [ʹuşer]i ibtâl edip kelâm-ı ʹArabda vukûʹuna inkâr etti, illâ birkaç kelimenin vukûʹuna kâ΄il oldu ki mahallinde beyân olunmuşlardır. Ebû ʹUbeyd, Ebû ʹUbeyde’den bu vech üzere rivâyet etmiştir.

اَلْعِشْرُونَ [el-ʹişrûn] (ʹayn’ın kesri ve şîn’in sükûnuyla) İsm-i müfreddir, yirmi ʹaded için mevzûʹdur, عَشَرَةٌ kelimesinin cemʹi değildir, zîrâ cemʹ olduğuna delîl yoktur.Kaçan عِشْرُونَ kelimesin muzâf etsen عِشْرُوكَ ve عِشْرِيَّ dersin vâv’ı yâ’ya kalb etmekle mâ-baʹdında yâ olduğundan ötürü. Ve

اَلْعُشْرُ [el-ʹuşr] (ʹayn’ın zammı ve şîn’in sükûnuyla) عَشَرَةٌ [ʹaşeret]in eczâsından bir cüz΄üdür. Ve

عُشْرٌ [ʹuşr] (kezâlik zammla) Mâlın ʹöşrün almağa dahi derler; tekûlu: عَشَرْتُ الْقَوْمَ أَعْشُرُهُمْ عُشْرًا مِنَ الْبَابِ الْأَوَّلِ إِذَا أَخَذْتَ عُشْرَ أَمْوَالِهِمْ Ve bu takdîrden zâhir olur ki sâhib-i Ṡurâḩ’ın عَشْرٌ [ʹaşr] bi’l-fethi masdarun minhu deh-i yek giriften dediği Cevherî’nin kelâmına muhâlif olur.